Το μυστικό
Σεβ. Μητροπολίτου Ναυπάκτου και Αγίου Βλασίου Ιεροθέου
Με τον τίτλο «Ποτέ δεν είχα ακούσει τόσο ωραία λόγια», φράση που είπε ο Πάπας Ιωάννης-Παύλος Α’ Luciani, ο Πάπας των τριάντα τριών (33) ημερών, το περιοδικό “30 Days” (Ιούνιος Ιούλιος 2006) –το οποίο διευθύνεται από τον πρώην Πρωθυπουργό της Ιταλίας Giulio Andreotti– δημοσίευσε συνέντευξη που παραχώρησε στην Stefania Falasca ο Ισπανός Ιησουίτης Miguel Arranz. Ο Arranz συνόδευσε -προκειμένου να βοηθήση στην μετάφραση- τον Μητροπολίτη της Αγίας Πετρουπόλεως (Λένιγκραντ) Νικόδημο στην συνάντησή του με τον νεοεκλεγέντα Πάπα την 5η Σεπτεμβρίου του 1978 και, όπως είναι γνωστόν σε όσους παρακολουθούν τα εκκλησιαστικά πράγματα, ο Μητροπολίτης Νικόδημος, μετά την ιδιαίτερη αυτή συνομιλία, ξεψύχησε μπροστά στα πόδια του Πάπα.
Το γεγονός αυτό τάραξε τον νέο Πάπα και μάλιστα ύστερα από δυό ημέρες ο ίδιος ο Πάπας δημοσίως είπε: «Πριν 2 ημέρες πέθανε ο Μητροπολίτης Αγίας Πετρουπόλεως Νικόδημος στα χέρια μου. Απαντούσα στην προσφώνησή του. Μπορώ να σας βεβαιώσω ότι ποτέ στην ζωή μου δεν είχα ακούσει τόσο ωραία λόγια για την Εκκλησία όσο τα λόγια που είπε εκείνος. Δεν μπορώ να τα ξαναπώ, παραμένει μυστικό».
Ποιά ήταν αυτά τα λόγια για την Εκκλησία που ενθουσίασαν τότε τον νέο Πάπα και παραμένουν ως μυστικό;
Στην συνέντευξή του ο Miguel Arranz, που ήταν παρών στην συνάντηση αυτή ως μεταφραστής, την οποία παραχώρησε στην Stefania Falasca, αναφέρθηκε στα γεγονότα που συνέβησαν εκείνη την ημέρα μπροστά στον Πάπα, κατά την επίσημη υποδοχή των ορθοδόξων αντιπροσωπειών προκειμένου να τον συγχαρούν, μετά την εκλογή και την ενθρόνισή του και, όπως προαναφέραμε, δημοσιεύθηκε στο περιοδικό «30 Days».
Στα εισαγωγικά σχόλια της Stefania Falasca, που προηγούνται της συνεντεύξεως, γράφεται ότι ο Μητροπολίτης της Αγίας Πετρουπόλεως Νικόδημος ήταν τότε ηλικίας 49 ετών και «ένας εκ των λαμπροτέρων προσωπικοτήτων της Ορθοδοξίας, αλλά προ πάντων ένας των σπουδαιοτέρων μορφών στην ιστορία του Οικουμενισμού. Είχε λεπτή οικουμενική συνείδηση, που τον οδήγησε να εντείνη την επικοινωνία του με την Καθολική Εκκλησία και να μπη κάμποσες φορές στο Βατικανό για να συναντήση τον Πάπα Ρώμης στην εποχή μετά την Σύνοδο (την Β Βατικάνειο) στις δεκαετίες του ’60 και του ’70, όταν συχνά διασταυρώθηκαν οι δρόμοι του Οικουμενισμού και της πολιτικής».
Ο Μητροπολίτης Νικόδημος ήταν Πρόεδρος του Τμήματος Εξωτερικών Εκκλησιαστικών σχέσεων του Πατριαρχείου Μόσχας, το οποίο Τμήμα ιδρύθηκε το 1946. Πρώτος Πρόεδρός του ήταν ο Μητροπολίτης Νικόλαος και διάδοχός του ο Νικόδημος.
Επίσης, στον πρόλογο της συνεντεύξεως αυτής γράφεται:
«Ο Miguel Arranz, παλαιός πρόμαχος του Οικουμενισμού και τώρα συνταξιούχος, θυμάται ακριβώς εκείνη την εποχή, την μετά την Σύνοδο, σαν μια αθετημένη υπόσχεση: "Χωρίς να το διακηρύσσουν ανοικτά, οι Επίσκοποι της Ανατολής στην πραγματικότητα αναγνώριζαν τότε την θέση του Πάπα ως διαδόχου του Πέτρου. Τα ταξίδια τους στην Ρώμη ήταν πραγματικές επισκέψεις στο κατώφλι (ad limina) του Πέτρου. Τα κράτη τους πίεζαν (παρότρυναν) και έρχονταν στον Πάπα με την πίστη των υιών, ως υιοί μιας αδελφής Εκκλησίας. Ίσως η σχέση (δεσμός, ομολογία) μεταξύ του διαδόχου του Πέτρου και των Χριστιανών εκείνων των χωρών θα μπορούσε να βρη τρόπο να επιβληθή. Ίσως ήταν όλο μια απάτη, αλλά η επιστροφή για την ένωση φαινόταν σε κάποιες στιγμές πάρα πολύ εύκολη».
Φαίνεται ότι τα λόγια που άκουσε ο Πάπας από τον Μητροπολίτη Νικόδημο σχετίζονταν με «την ένωση των Εκκλησιών» μέσα στα πλαίσια του οικουμενισμού.
Διαβάζοντας κανείς ολόκληρη την συνέντευξη μπορεί να προσέξη μερικά ενδιαφέροντα σημεία.
Το πρώτο είναι ότι ο Μητροπολίτης Νικόδημος είχε επισκεφθή την Ρώμη για την κηδεία του Πάπα Παύλου ΣΤ’ και τέλεσε μνημόσυνο στην βασιλική του Αγίου Πέτρου στο οποίο «συμμετείχαν πολλοί εκπρόσωποι της ιεραρχίας της καθολικής Εκκλησίας». Ο αρχηγός των Ιησουϊτών P.Arrupe πρότεινε να τον φιλοξενήση όλο τον μήνα Αύγουστο, στην Βίλα Cavaletti στο Φρασκάκι μέχρι την εκλογή του νέου Πάπα, και ο Νικόδημος αποδέχθηκε την πρόσκληση και παρέμεινε στην Ιταλία μέχρι την εκλογή του νέου Πάπα.
Το δεύτερο σημείο είναι ότι, όπως γνωρίζουμε και από άλλα κείμενα, την 26η Αυγούστου του 1978 εξελέγη νέος Πάπας ο Luciani ως Ιωάννης-Παύλος Α’, παρά πάσα προσδοκία πολλών ανθρώπων. Βέβαια, για λίγο καιρό παρέμεινε στον θρόνο, γιατί λίγες ημέρες μετά την ενθρόνισή του, και μάλιστα, όταν κάποια ημέρα επρόκειτο να κάνη ριζικές αλλαγές στα ηγετικά στελέχη του Βατικανού, τα ξημερώματα βρέθηκε στο δωμάτιό του νεκρός. Γύρω από τον θάνατό του έχουν λεχθή πολλά, αλλά δεν είναι σκοπός μου να αναφερθώ στα θέματα αυτά, παρά μόνον να παρουσιάσω ο,τι λέγεται στην συνέντευξη αυτή.
Το γεγονός είναι ότι ο Luciani δεν ήταν το φαβορί για την εκλογή σε αυτό το ύπατο αξίωμα και γι’ αυτό η εκλογή του προκάλεσε μεγάλη εντύπωση και έκπληξη. Μάλιστα, όπως διηγείται ο Arranz, όταν πήγαιναν μαζί με τον Νικόδημο, στην πλατεία του Αγίου Πέτρου για να ακούσουν την πρώτη ομιλία του νέου Πάπα, μετά την εκλογή του, περνούσε από εκεί ο Καρδινάλιος Willebrands, Πρόεδρος της Γραμματείας για την Χριστιανική ενότητα, ο οποίος «κατέβηκε από το αυτοκίνητό του και άρχισε να αναφωνή στον Μητροπολίτη Νικόδημο: " Ήταν το Άγιον Πνεύμα! Το Άγιον Πνεύμα!…"». Ο Μητροπολίτης Νικόδημος άκουγε με μεγάλη έκπληξη αυτά τα λόγια. Μάλιστα ο ίδιος ο Πάπας εκείνη την ημέρα στην πρώτη ομιλία του είπε: «Χθες το πρωΐ πήγα να ψηφίσω…. Ποτέ δεν φανταζόμουν …ποτέ».
Το τρίτο σημείο είναι ότι ο Μητροπολίτης Νικόδημος επεδίωξε να συναντήση τον Πάπα κατ’ ιδίαν και να έχη μια ιδιαίτερη συνομιλία μαζί του, παρά το ότι δεν προβλεπόταν από το πρόγραμμα και το αυστηρό πρωτόκολλο των ημερών εκείνων. Είχε προσδιορισθή ο Πάπας να συναντήση όλες τις ορθόδοξες αντιπροσωπείες που πήγαν στην ενθρόνισή του, κατά την 5η Σεπτεμβρίου, αλλά αυτή ήταν μια τυπική και γενική συνάντηση. «Προσωπικές συνομιλίες με τους εκπροσώπους δεν ήταν στο πρόγραμμα για εκείνη την επίσκεψη». Όμως, «ο Νικόδημος ήθελε να μιλήση στον Πάπα εμπιστευτικά. Εζήτησε μια ακρόαση έξω από το πρωτόκολλο, να επωφεληθή από την συνάντηση με τις αντιπροσωπείες. Επέμενε πολύ στον Casarola να του δοθή η ευκαιρία», λέγοντας μάλιστα ότι «υπήρχε επείγουσα ανάγκη». Και ύστερα από τις ανάλογες συνεννοήσεις πήρε την διαβεβαίωση «ότι θα επιτρεπόταν να μιλήση με τον Πάπα» λίγο πριν συναντηθούν μαζί του οι ορθόδοξες αντιπροσωπείες.
Αμέσως μετά από αυτήν την διαβεβαίωση ο Μητροπολίτης Νικόδημος «αποσύρθηκε νωρίς στο δωμάτιό του, γιατί ήξερε ότι η άλλη ημέρα επρόκειτο να είναι τεταμένη και σημαντική». Το πρωί ο Arranz, ο μεταφραστής του, λίγο πριν την συνάντηση με τον Πάπα, είδε τον Νικόδημο «πολύ στενοχωρημένο», ο οποίος του είπε «ότι δεν είχε κοιμηθή», λόγω ζέστης και κλεισούρας και μάλιστα προσέθεσε ότι «αισθάνθηκε σαν να πνιγόταν». Ο γραμματέας του Μητροπολίτου, Αρχιμανδρίτης Lev του μέτρησε την πίεση και ο Νικόδημος «ήπιε αμέσως νιτρογλυκερίνη, αφού είχε προβλήματα με την καρδιά του». Μάλιστα εκείνη την νύκτα το αυτοκίνητο που είχε δανεισθή «για να πάη στο Βατικανό είχε κλαπή. Εκείνο το γεγονός τον είχε ταράξει». Έγινε και άλλο γεγονός καθ’ οδόν προς το Βατικανό για να συναντήση τον Πάπα, πράγμα που τον στενοχώρησε, γιατί είχε «υπ' όψη του ότι είχε το προνόμιο να είναι ο πρώτος που θα έβλεπε τον Πάπα».
Στην αίθουσα της αναμονής, ενώ ο Arranz εξηγούσε στον Μητροπολίτη τις «ζωγραφιές που κρέμονταν εκεί», εκείνος δεν πρόσεχε, «αλλά ήταν φανερό ότι ο νους του ήταν απασχολημένος εκείνη την στιγμή με άλλες σκέψεις». Μάλιστα, κρατούσε το φιαλίδιο με την νιτρογλυκερίνη ανοικτό, το έδωσε στον μεταφραστή του λέγοντας: «Φύλαξέ το ανοιχτό, μπορεί να χρειασθή».
Το τέταρτο ενδιαφέρον σημείο είναι τα όσα έγιναν κατά την διάρκεια της συναντήσεως του Νικοδήμου με τον Πάπα. Ας παρακολουθήσουμε την αφήγηση του Arranz, που ως μεταφραστής ήταν εκεί καθ’ όλη την διάρκεια της συνομιλίας και αυτήκοος και αυτόπτης μάρτυρας των γεγονότων.
«Μόλις μπήκαμε στο δωμάτιο, ο Ιωάννης Παύλος Α χαμογέλασε αμέσως και πλησίασε τον Μητροπολίτη. Τον χαιρέτησε πολύ εγκάρδια. Ο Νικόδημος προσέφερε στον αρχηγό της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας τις θερμές ευχές του Πατριάρχη της Μόσχας Ποιμένος, της Συνόδου και όλης της Ρωσικής Εκκλησίας, και ευχήθηκε στον νέο Πάπα πολλά έτη παπωσύνης. Εξέφρασε την μεγάλη ελπίδα οι αδελφικές σχέσεις μεταξύ των δύο Εκκλησιών, που ξεκίνησαν καλά κατά την διάρκεια του Πάπα Ιωάννη ΚΓ καί συνεχίσθηκαν με τον Παύλο Α , να προχωρήσουν σε βαθύτερη αλληλοκατανόηση από τις δύο πλευρές, στις κοινές προσπάθειες των δύο Εκκλησιών να ενθαρρύνουν την ειρήνη. Τον ευχαρίστησε ο Πάπας για τους χαιρετισμούς και τις ευχές, και παρακάλεσε τον Μητροπολίτη να διαβιβάση στον Πατριάρχη Ποιμένα την ελπίδα του για καρποφόρα συνεργασία για το καλό της Ρωσσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας. Του είπε (ο Πάπας) ότι πάντα παρακολουθούσε την οικουμενική του δράση με πολύ ενδιαφέρον και εξέφρασε επίσης την επιθυμία του να συνεχισθή το έργο. Μετά από αυτές τις ανταλλαγές χαιρετισμών, κάθησαν για μια εμπιστευτική συνομιλία».
Όταν η δημοσιογράφος ρώτησε τον Arranz τι ακριβώς είπε ο Νικόδημος στον Πάπα εκείνος απάντησε:
«Δεν επιτρέπεται να το πω• είναι μυστικό. Αλλά τα λόγια του ήταν έκφραση πλήρους εμπιστοσύνης. Σαν να πηγαίνη κάποιος στον πατέρα του». Όταν στην συνέχεια τον ερώτησε πως συμπεριφερόταν ο Νικόδημος στον Πάπα, εκείνος απάντησε: «Και θυμάμαι ακόμα ότι μιλούσε με χαμηλή φωνή στον Πάπα Luciani. Μάλιστα ήταν μερικές στιγμές που μιλούσε και χαμηλότερα σαν να μην ήθελε να τον ακούσουν αδιάκριτα αυτιά. Δεν ήθελε να τον κρυφακούση κανείς».
Μετά το πέρας αυτής της εμπιστευτικής συνομιλίας προσκλήθηκε ο Αρχιμανδρίτης Lev να εισέλθη μέσα στον χώρο. Ας δούμε την όλη σκηνή όπως την διασώζει ο μεταφραστής Arranz:
«Όταν τελείωσε η συνομιλία, ο Αρχιμανδρίτης Lev προσκλήθηκε να μπη. Ο Νικόδημος τον σύστησε στον Πάπα. Είπε στον Άγιο Πατέρα ότι ο Lev σπούδαζε στην Ρώμη, στο Γρηγοριανό Ινστιτούτο, και ότι ήξερε Ιταλικά. Τότε ο Πάπας, όρθιος, άρχισε να μιλάη με το Lev για τις σπουδές του. Και ο Νικόδημος στεκόταν κοντά του. Κάποια στιγμή, ενώ τελείωνε η συνομιλία με το Lev, ο Νικόδημος κάθισε χωρίς να πη λέξη, και σαν κάθισε, έσκυψε μπροστά με ήρεμο και εύσχημο τρόπο, σαν να έκανε μετάνοια, μια βαθιά μετάνοια... με τέτοιο τρόπο που έμεινα έκπληκτος. Γνωρίζοντας με τι ακρίβεια τηρούσε το πρωτόκολλο, σκέφθηκα ότι ήταν έκφραση σεβασμού... Σωριάσθηκε στα πόδια του Πάπα. Προσπαθήσαμε να τον σηκώσουμε. Ακόμη και ο Πάπας έσκυψε πάνω του και προσπάθησε να τον σηκώση. Εκείνη την ταραγμένη στιγμή ο Πάπας Luciani δεν κατάλαβε αμέσως τι συνέβαινε. Τον πληροφόρησα για την καρδιοπάθεια (του Μητροπολίτου Νικοδήμου), ενώ ο Αρχιμανδρίτης Lev ξαναμπήκε τρέχοντας με τον χαρτοφύλακα με τα φάρμακα και προσπάθησε να του κάνη ένεση διεγερτικού για την καρδιά, χωρίς αποτέλεσμα. Τα μάτια του Νικοδήμου ήταν ακόμα λίγο ανοιχτά. Έτσι ψιθύρισα στον Άγιο Πατέρα: "Δώστε του άφεση αμαρτιών...". Γονάτισε ο Πάπας και του έδωσε άφεση στην λατινική γλώσσα. Μετά από λίγο μπήκε ο γιατρός, που δεν μπορούσε να κάνη τίποτε, παρά μόνο να δηλώση ότι πέθανε ο Νικόδημος».
Το τραγικό αυτό γεγονός τάραξε υπερβολικά τον Πάπα, ο οποίος έλεγε: «Θεέ μου, Θεέ μου, και αυτό έπρεπε να συμβή σε μένα». Και πραγματικά «τα είχε τόσο χαμένα εκείνη την στιγμή, που, όταν έφθασε ο γιατρός, και ο Νικόδημος ήταν ξαπλωμένος στο πάτωμα, μάζευε (ο Πάπας) τους κόκκους της νιτρογλυκερίνης που μου είχαν πέσει στην αναστάτωση. Τους έβαλε στην παλάμη μου... Είπα: "Παναγιώτατε, δεν είναι χρήσιμα πια"».
Σύμφωνα, όμως, με το πρόγραμμα ο Πάπας έπρεπε, μετά από το γεγονός αυτό, να δεχθή τις Ορθόδοξες αντιπροσωπείες. Και διηγείται ο Arranz:
«Ο Πάπας έφυγε από την βιβλιοθήκη να πάει να υποδεχθή τις άλλες αντιπροσωπείες που περίμεναν την σειρά τους. Αλλά μετά που μεταφέρθηκε το λείψανο του Νικοδήμου σε άλλο δωμάτιο, προσκλήθηκα και πάλι να διερμηνεύσω για την Βουλγαρική αντιπροσωπεία. Έτσι βρέθηκα πάλιν κοντά στον Πάπα Luciani. Ο Βούλγαρος Δεσπότης έπρεπε να προσφέρη αμέσως τις θερμές του ευχές, αλλά ο ηλικιωμένος Ορθόδοξος Επίσκοπος και ο Πάπας ήταν αδύνατον να πουν κάτι. Γι’ αυτό άρχισα τότε να διαβάζω το κείμενο της προσφωνήσεως που μου είχαν αναθέσει να μεταφράσω στα Ιταλικά. Και συνέχισα να διαβάζω καθώς έκλαιγαν σιωπηλά και οι δυό τους, χωρίς να πουν μια λέξη».
Μετά από δύο (2) ημέρες, δηλαδή στις 7 Σεπτεμβρίου, πήγε στην Ρώμη η Ρωσσική αντιπροσωπεία για να παραλάβη το νεκρό σώμα του Νικοδήμου. Ο Πάπας συνάντησε την αντιπροσωπεία στο δωμάτιο εκείνο όπου πέθανε ο Νικόδημος. Διηγείται ο Arranz:
«Πριν την ακρόαση μίλησα πολύ σύντομα με τον Μονσίγνωρ Μagee. Μου είπε ότι ο Άγιος Πατέρας είχε δύο νύχτες να κοιμηθή, και ότι ο θάνατος (του Μητροπολίτη) τον είχε συντρίψει βαθιά. Ο Πάπας περιέγραψε στα μέλη της αντιπροσωπείας τις τελευταίες στιγμές της ζωής του Νικοδήμου και αναφέρθηκε και στα λόγια που ειπώθηκαν».
Στην αποκαλυπτική αυτή συνέντευξη που σχολιάζουμε γίνεται λόγος και για τις διαδόσεις που κυκλοφόρησαν εκείνον τον καιρό για τον θάνατο του Νικοδήμου, ότι δηλαδή δεν πέθανε, αλλά αυτό το γεγονός ήταν κατά κάποιο τρόπο σκηνοθετημένο από το Βατικανό για να τον κρύψη από τον κόσμο, αφού «είχε ασπασθή την Ρωμαιοκαθολική πίστη»,, «ότι ήπιε κατά λάθος ένα δηλητηριασμένο καφέ που προοριζόταν για τον Ιωάννη-Παύλο Α’», ότι πέθανε επειδή «είπε ο Ορθόδοξος Δεσπότης πράγματα που δεν έπρεπε να πη σε αυτόν τον νέο Πάπα», «ότι κατάσκοποι της KGB τον είxαν σκoτώσει από απόσταση», από την ρωσσική πρεσβεία από την οποία «φαίνονται τα παράθυρα του διαμερίσματος του Πάπα». Βέβαια, ο Arranz απέκρουσε όλες αυτές τις διαδόσεις, λέγοντας: «Πλήρης φαντασία! Η υγεία του Νικοδήμου ήταν σοβαρά κλονισμένη από αρκετά πριν».
Ο ίδιος ο Πάπας ήταν ενθουσιασμένος από τα λόγια που του είπε ο Νικόδημος πριν πεθάνει, γι’ αυτό, όπως το είπαμε στην αρχή, ομολόγησε δημόσια:
«Πριν 2 ημέρες πέθανε ο Μητροπολίτης Αγίας Πετρουπόλεως Νικόδημος στα χέρια μου. Απαντούσα στην προσφώνησή του. Μπορώ να σας βεβαιώσω ότι ποτέ στην ζωή μου δεν είχα ακούσει τόσο ωραία λόγια για την Εκκλησία όσο τα λόγια που είπε εκείνος. Δεν μπορώ να τα ξαναπώ, παραμένει μυστικό».
Στην ερώτηση που υποβλήθηκε στον Arranz: «Μετά από τόσα χρόνια ποιά εντύπωση σας απομένει από εκείνη την συνάντηση; Θα μπορούσε πραγματικά να υποδείξη (ο Νικόδημος) τον δρόμο προς την πλήρη κοινωνία;» εκείνος απάντησε:
«Δεν ήρθε ο Νικόδημος να συμβουλεύση τον Πάπα. Είχε σαφή αντίληψη (βαθειά αίσθηση) της θέσεως του κάθε ανθρώπου μέσα στην Εκκλησία. Ο Νικόδημος μιλούσε πολύ έντονα για την Εκκλησία, την όλη Εκκλησία... ένα νέο όραμα. Ο Πάπας Luciani δεν έκανε πίσω. Επί πλέον ήταν μια χειρονομία που εξέφρασε (ο Πάπας) την αφοβία του και ταυτόχρονα την ειλικρίνειά του και την απλότητά του... ότι ένας Πάπας αναγνωρίζει ότι ένας μη Καθολικός μπορεί να του διδάξη κάτι, και ότι βεβαιώνει αυτό εκείνη την στιγμή και δημοσία, με τον αφοπλιστικό του αυθορμητισμό. "Σας βεβαιώνω ότι ποτέ στη ζωή μου δεν είχα ακούσει τόσο ωραία λόγια...". Και επανέλαβε ότι εντυπωσιάσθηκε πραγματικά. " Ένας Ορθόδοξος", είπε, ¨αλλά τι αγάπη είχε για την Εκκλησία!". Και πιστεύω ότι υπόφερε πολύ για την Εκκλησία, και έκανε πολλά για την ενότητα».
Ο Μητροπολίτης της Αγίας Πετρουπόλεως Νικόδημος πέθανε μπροστά στα πόδια του Πάπα, ύστερα από μια μυστική συνομιλία που ενθουσίασε τον Πάπα. Αλλά και ο ίδιος ο Πάπας αργότερα, μεταξύ 28ης και 29ης Σεπτεμβρίου του ιδίου έτους, βρέθηκε νεκρός στα ιδιαίτερα διαμερίσματά του, κάτω από αδιευκρίνιστες συνθήκες. Παρέμεινε στον Παπικό θρόνο τριάντα τρεις (33) ημέρες. Και ο μεταφραστής, που ήταν παρών στην συνάντηση εκείνη, κρατάει το στόμα του κλειστό και δεν μας αποκαλύπτει «τα ωραία λόγια» που είπε ο Νικόδημος στον Πάπα που «ποτέ δεν είχε ακούσει». Απλώς δίνει την ατμόσφαιρα των λόγων: «Ήταν έκφραση πλήρους εμπιστοσύνης, σαν να πάει κάποιος στον πατέρα του», και μάλιστα μιλούσε χαμηλόφωνα γιατί «δεν ήθελε να τον κρυφακούση κανείς».
Τελικά ποιό ήταν το μυστικό;
πηγή: https://www.parembasis.gr/2007/07_04_11.htm